Οι πειρασμοί του Χριστού, μια ιστορία, μια εικόνα

1 Τότε ὁ ᾿Ιησοῦς ἀνήχθη εἰς τὴν ἔρημον ὑπὸ τοῦ Πνεύματος πειρασθῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλου,  2 καὶ νηστεύσας ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ νύκτας τεσσαράκοντα ὕστερον ἐπείνασε.  3 καὶ προσελθὼν αὐτῷ ὁ πειράζων εἶπεν· εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, εἰπὲ ἵνα οἱ λίθοι οὗτοι ἄρτοι γένωνται.  4 ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπε· γέγραπται, οὐκ ἐπ᾿ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ᾿ ἐπὶ παντὶ ρήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θεοῦ. 

 5 Τότε παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν, καὶ ἵστησιν αὐτὸν ἐπὶ τὸ πτερύγιον τοῦ ἱεροῦ  6 καὶ λέγει αὐτῷ· εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, βάλε σεαυτόν κάτω· γέγραπται γὰρ ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ, καὶ ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσί σε, μήποτε προσκόψῃς πρὸς λίθον τὸν πόδα σου.  7 ἔφη αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· πάλιν γέγραπται, οὐκ ἐκπειράσεις Κύριον τὸν Θεόν σου.  8 Πάλιν παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς ὄρος ὑψηλὸν λίαν καὶ δείκνυσιν αὐτῷ πάσας τὰς βασιλείας τοῦ κόσμου καὶ τὴν δόξαν αὐτῶν  9 καὶ λέγει αὐτῷ· ταῦτα πάντα σοι δώσω, ἐὰν πεσὼν προσκυνήσῃς μοι.  10 τότε λέγει αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· ὕπαγε ὀπίσω μου, σατανᾶ· γέγραπται γάρ, Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις.  11 Τότε ἀφίησιν αὐτὸν ὁ διάβολος, καὶ ἰδοὺ ἄγγελοι προσῆλθον καὶ διηκόνουν αὐτῷ. (Κατά Ματθαίον, 4, 1-11)

12 Καὶ εὐθέως τὸ Πνεῦμα αὐτὸν ἐκβάλλει εἰς τὴν ἔρημον·  13 καὶ ἦν ἐκεῖ ἐν τῇ ἐρήμῳ ἡμέρας τεσσαράκοντα πειραζόμενος ὑπὸ τοῦ σατανᾶ, καὶ ἦν μετὰ τῶν θηρίων, καὶ οἱ ἄγγελοι διηκόνουν αὐτῷ. (Κατά Μάρκον, 1, 12-13)

1 Ἰησοῦς δὲ πλήρης Πνεύματος ῾Αγίου ὑπέστρεψεν ἀπὸ τοῦ ᾿Ιορδάνου, καὶ ἤγετο ἐν τῷ Πνεύματι εἰς τὴν ἔρημον  2 ἡμέρας τεσσαράκοντα πειραζόμενος ὑπὸ τοῦ διαβόλου, καὶ οὐκ ἔφαγεν οὐδὲν ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις· καὶ συντελεσθεισῶν αὐτῶν ὕστερον ἐπείνασε.  3 καὶ εἶπεν αὐτῷ ὁ διάβολος· εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, εἰπὲ τῷ λίθῳ τούτῳ ἵνα γένηται ἄρτος.  4 καὶ ἀπεκρίθη ὁ ᾿Ιησοῦς πρὸς αὐτὸν λέγων· γέγραπται ὅτι οὐκ ἐπ᾿ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ᾿ ἐπὶ παντὶ ρήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θεοῦ.  5 Καὶ ἀναγαγὼν αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς ὄρος ὑψηλὸν ἔδειξεν αὐτῷ πάσας τὰς βασιλείας τῆς οἰκουμένης ἐν στιγμῇ χρόνου,  6 καὶ εἶπεν αὐτῷ ὁ διάβολος· σοὶ δώσω τὴν ἐξουσίαν ταύτην ἅπασαν καὶ τὴν δόξαν αὐτῶν, ὅτι ἐμοὶ παραδέδοται, καὶ ᾧ ἐὰν θέλω δίδωμι αὐτήν.  7 σὺ οὖν ἐὰν προσκυνήσῃς ἐνώπιόν μου, ἔσται σου πᾶσα.  8 καὶ ἀποκριθεὶς αὐτῷ εἶπεν ὁ ᾿Ιησοῦς· ὕπαγε ὀπίσω μου, σατανᾶ· γέγραπται γάρ, Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις.  9 Καὶ ἤγαγεν αὐτὸν εἰς ῾Ιεροσόλυμα, καὶ ἔστησεν αὐτὸν ἐπὶ τὸ πτερύγιον τοῦ ἱεροῦ καὶ εἶπεν αὐτῷ· εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, βάλε σεαυτὸν ἐντεῦθεν κάτω·  10 γέγραπται γὰρ ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ τοῦ διαφυλάξαι σε,  11 καὶ ὅτι ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσί σε, μήποτε προσκόψῃς πρὸς λίθον τὸν πόδα σου.  12 καὶ ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς ὅτι εἴρηται, οὐκ ἐκπειράσεις Κύριον τὸν Θεόν σου.  13 Καὶ συντελέσας πάντα πειρασμὸν ὁ διάβολος ἀπέστη ἀπ᾿ αὐτοῦ ἄχρι καιροῦ. (Κατά Λουκάν, 4, 1-13)

ὅτι πᾶν τὸ ἐν τῷ κόσμῳ, ἡ ἐπιθυμία τῆς σαρκὸς καὶ ἡ ἐπιθυμία τῶν ὀφθαλμῶν καὶ ἡ ἀλαζονεία τοῦ βίου, οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ πατρός, ἀλλ᾿ ἐκ τοῦ κόσμου ἐστί. (Ιωάννης, 2,16)

Το θέμα των πειρασμών του Χριστού δεν έχει στη συνείδησή μας τη σημασία που πραγματικά έχει. Πολλοί το θεωρούμε ως κάτι που ήταν εύκολο να γίνει, ή ότι έχει δευτερεύουσα σπουδαιότητα, ή ότι έχουν απλώς συμβολικό ή διδακτικό χαρακτήρα. Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά. 

Τα Συνοπτικά Ευαγγέλια, Ματθαίου, Μάρκου και Λουκά, δεν αποτελούν βιογραφίες του Χριστού με την έννοια του ιστορικού συγγράμματος ή της μυθιστορηματικής απεικόνισης της ζωής ενός προσώπου. Όταν διαβάζουμε την Αγία Γραφή πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η "ιστορία" και η "θεολογία" αποτελούν αδιάζευκτες όψεις της ιστορικής αφήγησης και ότι δια αυτών "εκτίθεται και παρουσιάζεται κατά αντικειμενικό τρόπο η ιστορική πίστη μιας ολόκληρης κοινότητας ανθρώπων και η ιστορική συνείδηση μιας ολόκληρης εποχής" (Πατρώνος, Η ιστορική πορεία του Ιησού, Εκδόσεις Δομός)

Έχοντας υπόψη αυτό για τον ιστορικό χαρακτήρα των Ευαγγελίων οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι κάθε γεγονός της ζωής του Χριστού το οποίο περιγράφεται σε αυτά είναι πραγματικό και από θεολογική άποψη σπουδαίο, δηλαδή εκθέτει τις μεθόδους και τους τρόπους με τους οποίους ο Θεός επιτελεί το σωτηριολογικό έργο του μέσα στην ιστορία και με αυτόν τον τρόπο πρέπει να ερμηνευθεί η Αγία Γραφή από εκείνους οι οποίοι πιστεύουν πράγματι σε αυτή την "θεολογία της ιστορίας" που προτείνεται από την Αγία Γραφή.

Οι πειρασμοί, συνεπώς, του Χριστού είναι πραγματικό γεγονός (δηλαδή συνέβησαν) και έχουν άμεση σχέση με το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου (δεν είναι κάτι που μπορεί να παραβλεφθεί, ούτε ένα απλό συμβολικό παράδειγμα)

Παραθέσαμε παραπάνω τις ευαγγελικές διηγήσεις και αναφορές στους πειρασμούς του Χριστού. Αν θέλουμε να προσανατολιστούμε χρονικά με βάση τα γνωστά γεγονότα της ζωής του Χριστού, τα γεγονότα αυτά συνέβησαν μετά την Βάπτιση του Χριστού από τον Ιωάννη και πριν από το πρώτο δημόσιο κήρυγμα. Ο Ματθαίος γράφει "Ιησοῦς ἀνήχθη εἰς τὴν ἔρημον ὑπὸ τοῦ Πνεύματος πειρασθῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλου", δηλαδή ότι ο Χριστός πήγε προς την έρημο για να δεχτεί την πρόκληση του διαβόλου, (το απαρέμφατο πειρασθῆναι είναι τελικό), ενώ ο Λουκάς γράφει "ἡμέρας τεσσαράκοντα πειραζόμενος ὑπὸ τοῦ διαβόλου" (το πειραζόμενος εδώ είναι χρονική και τροπική μετοχή, δηλαδή όλο το διάστημα των 40 ημερών παραμονής στην έρημο ο Χριστός το διήγε, ανάμεσα στα υπόλοιπα που περιγράφονται, παλεύοντας με τους πειρασμούς που του έθετε ο διάβολος) Σύμφωνα με την διήγηση του Ματθαίου, η αναχώρηση του Ιησού για την έρημο είχε σκοπιμότητα, έπρεπε να νικηθεί ο εχθρός, και σύμφωνα με την διήγηση του Λουκά ο αγώνας αυτός ήταν καθημερινός και επίπονος.

Λεπτομέρεια του Πίνακα του Κραμσκόι

Ας δούμε πιο προσεκτικά τη λεπτομέρεια του πίνακα. Το πρόσωπο του Χριστού είναι εξαντλημένο, αποστεωμένο, στεγνό, κουρασμένο, σκυθρωπό, ρυτιδιασμένο, βαθιά συλλογισμένο, σχεδόν μελαγχολικό το κεφάλι γερμένο από την κούραση. καὶ "νηστεύσας ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ νύκτας τεσσαράκοντα ὕστερον ἐπείνασε" γράφει ο Ματθαίος "καὶ οὐκ ἔφαγεν οὐδὲν ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις· καὶ συντελεσθεισῶν αὐτῶν ὕστερον ἐπείνασε" γράφει ο Λουκάς. Αν σκεφτούμε τώρα έναν άνθρωπο ο οποίος δεν έχει φάει για σαράντα μέρες ούτε μια μπουκιά, πιστεύω πως πολύ δύσκολα η φαντασία μας θα μπορούσε να πλάσει κάποια εικόνα διαφορετική από εκείνη που μπορούμε να δούμε σε αυτή τη λεπτομέρεια.

Λεπτομέρεια του ίδιου πίνακα

Εδώ βλέπουμε πιο καθαρά τους σκυμμένους ώμους του Χριστού και την ολοφάνερη εξάντληση του σώματος τους, ταταλαιπωρημένα χέρια του που είναι σφιγμένα, τα οποία δείχνουν την αγωνία του ανθρώπου. Στο πρόσωπο όμως η αγωνία αυτή δεν αντανακλάται τόσο έντονα. Το πρόσωπο του Ιησού, αν και σκαμμένο από την κούραση και τον ήλιο, η έκφραση των ματιών του δεν μαρτυρούν αγωνία, αλλά κόπωση, εξάντληση. Το σφίξιμο όμως των χεριών σε αυτή τη στάση δείχνει ολοφάνερα άνθρωπο που αγωνιά και περιμένει κάποια οδυνηρή δοκιμασία. Μας θυμίζει ίσως την στάση της αγωνίας στη Γεθσημανή, τη νύχτα της σύλληψης. 

Λεπτομέρεια του πίνακα

Ο Χριστός είναι ξυπόλητος και βλέπουμε και εδώ την ταλαιπωρία του σώματός του. Είναι εκπληκτικό το πως αποτυπώνεται η σωματική εξάντληση σε κάθε ακάλυπτο σημείο του σώματος του Χριστού. 

Ο Χριστός κάθεται πάνω σε μια πέτρα, είναι τυλιγμένος με τη χλαίνη, προφανώς κάνει κρύο, το οποίο τονίζεται με την χρήση των ψυχρών χρωμάτων, με την πλάτη στο ηλιοβασίλεμα. Αυτή ακριβώς η στάση, το γύρισμα της πλάτης στο λαμπερό αστέρι του κόσμου είναι το σύμβολο της απόφασης του Χριστού να παλέψει τους πειρασμούς. Η ταπεινή του στάση και ενδυμασία, η στέρηση τροφής που αντανακλάται στην όψη του, και η περιφρόνηση του ήλιου είναι η απάρνηση των πειρασμών όπως επιγραμματικά τους σημειώνει ο Ιωάννης "ὅτι πᾶν τὸ ἐν τῷ κόσμῳ, ἡ ἐπιθυμία τῆς σαρκὸς καὶ ἡ ἐπιθυμία τῶν ὀφθαλμῶν καὶ ἡ ἀλαζονεία τοῦ βίου, οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ πατρός, ἀλλ᾿ ἐκ τοῦ κόσμου ἐστί". 

Λεπτομέρεια του πίνακα

Η έρημος όπου βρέθηκε ο Χριστός δεν ήταν απλώς ένα μέρος όπου ήταν μόνος. Ήταν μια σκληρή, βραχώδης, άγονη γη. Ο Κραμσκόι είχε διαβάσει πολύ προσεκτικά τα Ευαγγέλια. Πράγματι, η αναπαράσταση της ερήμου είναι τόσο λεπτομερειακή και εντυπωσιακή. Ας σκεφτούμε λίγο την αγριάδα του τοπίου, τον Χριστό ξυπόλυτο και νηστικό να δίδει μέρα νύχτα την πιο σκληρή πνευματική πάλη. Συμφωνώ απόλυτα με τον Γκόμπριτς και αυτό που γράφει στο Χρονικό της Τέχνης: "Οι καλλιτέχνες που προσπάθησαν να συλλάβουν μια απόλυτα νέα εικόνα για τα όσα εξιστορεί η Αγία Γραφή ήταν εκείνοι που την διάβασαν με τη μεγαλύτερη προσοχή και ευλάβεια". Αναμφίβολα, ο Κραμσκόι είχε διαβάσει τα κείμενα που παραθέσαμε πιο πάνω με πολύ μεγάλη προσοχή και με δεδομένη την ευλάβεια που διακρίνει τον ρωσικό λαό. Δεν αρκεί όμως μόνο η ευλάβεια και η νοητική προσοχή. Ο Κραμσκόι συλλαμβάνει στον πίνακα το βαθύτερο θεολογικό νόημα των πειρασμών του Χριστού: Την οδύνη της σκληρής δοκιμασίας, την ένταση του πνευματικού αγώνα και την εσωτερική αποφασιστικότητα του ανθρώπου να νικήσει σε αυτήν την πάλη. Η "έρημος" είναι η εσωτερική διεργασία της πνευματικής λειτουργίας του ανθρώπου, το βύθισμα στην "καρδιά", (με την έννοια του κέντρου των ψυχοπνευματικών δυνάμεων του ανθρώπου), η οποία είναι σκληρή και την οποία συνθλίβουν οι μεγάλες θλίψεις, οι "πειρασμοί" τους οποίους ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει, υπό την έννοια να μην τους αποφεύγει όταν αυτοί έρχονται, να μην τους φοβάται.

Ο πίνακας δεν είναι αγιογραφία και ούτε ο Κραμσκόι είχε σκοπό να κάνει κάτι τέτοιο. Δημιούργησε όμως έναν πίνακα που είναι σύμφωνος με το πνεύμα του Ευαγγελίου και αυτό γιατί άνοιξε την καρδιά του στο κείμενο και όχι απλώς και μόνο το νου του, γι' αυτό και είναι ένας πίνακας γνήσιος, τίμιος, μεγαλειώδης. Χαίρομαι που η απλότητα της ορθοδοξίας δεν επέβαλε στον Κραμσκόι την λογοκρισία που επέβαλε στον Καραβάτζιο η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, όταν εκείνος ζωγράφισε τον Ευαγγελιστή Ματθαίο με τον άγγελο που τον καθοδηγεί στη συγγραφή του Ευαγγελίου.

Καραβάτζιο

Πώς μπορούσατε να φανταστείτε καλύτερα έναν απλό τελώνη, σχεδόν απαίδευτο να προσπαθεί να γράψει ένα βιβλίο; Και όμως, οι συμβατικές απόψεις για τα γεγονότα της ευαγγελικής ιστορίας δεν έκαναν αποδεκτό τον παραπάνω πίνακα και ο Καραβάτζιο αναγκάστηκε να ζωγραφίσει το ίδιο θέμα διαφορετικά. Ο δεύτερος πίνακας είναι εξαιρετικός, αλλά στερείται κάπως πνευματικότητας.

Καραβάτζιο, Η έμπνευση του Ματθαίου

Ο εξανθρωπισμός του Χριστού, τον οποίο επιδιώκει με τον πίνακά του ο Κραμσκόι βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τις δημοκρατικές ιδέες του και τον προσωπικό του αγώνα για τον εξανθρωπισμό όλης της ρωσικής κοινωνίας που στενάζει υπό την απολυταρχία του Τσάρου. Κατεβάζει τον Χριστό στη γη, ώστε να μην είναι το πρόσωπό του Χριστού ένα "κενό δοχείο", το οποίο κάθε εκμεταλλευτής θα γεμίζει με το περιεχόμενο που τον συμφέρει ανάλογα με τις επιδιώξεις του, ο Χριστός "γήινος" και όχι ο απόμακρος "ουράνιος" Χριστός της υποταγμένης στα γήινα συμφέροντα εκκλησίας. Ταυτόχρονα, ο Κράμσκι στηρίζεται γερά στις βαθύτερες χριστιανικές ρίζες του ρωσικού λαού, του οποίου οι αντιλήψεις έχουν ως κέντρο το "Πάθος του Θεανθρώπου" και όχι την Ανάσταση, όπως στον Χριστιανισμό της Κωνσταντινούπολης. (χωρίς να υποτιμάται φυσικά στη ρωσική η αντίληψη η Ανάσταση, όπως στη δυτική εκκλησία), Ο Χριστός που πάσχει, που συμμερίζεται τον ανθρώπινο πόνο είναι ένα πολύ οικείο πρόσωπο στον απλό Ρώσο. Ο Κραμσκόι δημιουργεί έναν μεγάλο πίνακα ως απλός Χριστιανός και ως απλός Ρώσος και αυτό είναι το μεγαλείο του.

Η πρώτη εκδοχή του πίνακα, 1867