Η πνευματική πορεία ενός ανθρώπου

«Εκείνο που έχει περισσότερη σημασία απ’ όλα τα βιβλία και απ’ όλες τις ιδέες είναι να βρεις έναν ορθόδοξο Στάρετς». Δεν μίλησε έτσι ένας απλοϊκός, αλλά ένας πολύ μεγάλος και σπουδαίος διανοούμενος, ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους και διανοητές της Ρωσίας και του κόσμου ολόκληρου το 19^ο αιώνα, ο Ιβάν Βασίλιεβιτς Κιριέφσκι (1806-1856)

Ο Κιριέφσκι δεν ήταν κάποιος τυχαίος. Ήταν γιος αριστοκρατικής και ευκατάστατης οικογένειας. Σε ηλικία 15 μόλις ετών άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας, εκδηλώνοντας άκρατο θαυμασμό για τον μεγάλο Γερμανό ιδεαλιστή φιλόσοφο Σέλλινγκ (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775–1854), η διδασκαλία του οποίου περί της θεωρήσεως του κόσμου ως ζωντανού οργανισμού ενθουσίασε τον Κιριέφσκι. Η θεωρία αυτή του Σέλλινγκ προβάλλει την ιδέα της ενότητας του κόσμου, και υπό αυτή την έννοια ο Σέλλινγκ βρίσκεται κοντά στον ιδιαίτερο μονισμό, ο οποίος χαρακτηρίζει την ορθόδοξη κοσμοθέαση.

Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς ταξίδεψε και διέμεινε αρκετό καιρό στη Δυτική Ευρώπη, όπου και παρακολούθησε τις διαλέξεις του Σέλινγκ, αλλά και των μεγάλων Γερμανών ιδεαλιστών Schleichermacher (1768-1834) και Hegel (Έγελος, 1770-1831) καθώς και του Karl Ludwig Michelet (1801-1893), επίσης εγελιανού. Ο Κιριέφσκι απέδωσε τα αίτια της παρακμής της Δύσης στον ατομικισμό (Individualismus), ο οποίος διαπνέει τη δυτική νόηση και στον οποίο ο Κιριέφσκι αντιπαρέθεσε την ιδέα της Собо́рность στη ρωσική γλώσσα, δηλαδή «της πνευματικής κοινότητας ομού διαβιούντων ανθρώπων». Η ιδέα αυτή δεν είναι αμιγώς φιλοσοφική. Ήταν μια από τις κεντρικές ιδέες των Σλαβοφίλων, της πολιτικής και πνευματικής κίνησης στη Ρωσία η οποία αντιτίθετο στον εκδυτικισμό. Ο Κιριέφσκι δεν ήταν απλώς ένας μορφωμένος αριστοκράτης, ήταν ένας μαχητικός φιλόσοφος και πολιτικά δραστήριος.

Στον ατομικισμό απέδιδε ο Κιριέφσκι την χαμένη ενότητα της δυτικής κοινωνίας, δηλαδή την αδυναμία συνεργασίας μεταξύ των αντιτιθεμένων κοινωνικών τάξεων, αστικού και αγροτικού πληθυσμού και άλλες. Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς μαζί με τον Αλεξέι Χολιάκωφ (1804-1860), την άλλη μεγάλη μορφή του κινήματος των Σλαβόφιλων, πρότειναν τη συνεργασία των αντιτιθέμενων κοινωνικών δυνάμεων στο πλαίσιο της ρωσικής общи́на, μιας κοινότητας κοινών αντιλήψεων, παραδοχών, πεποιθήσεων του ρωσικού έθνους συζευγμένων με τις αξίες της Ορθόδοξης Χριστιανικής Πίστης. (Ο όρος общи́на, κοινότητα μπορούμε να τον αποδώσουμε, παράγεται από το επίθετο о́бщий, το οποίο σημαίνει «κοινός, communis”).

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι όπως και σε κάθε πνευματικό κίνημα δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία μεταξύ των ανθρώπων που συμμετέχουν σ’ αυτό, έτσι συμβαίνει και με το κίνημα των Σλαβοφίλων. Ο Χόμιακωφ αποδίδει τον ατομικισμό που διαπνέει το δυτικό πνεύμα στην κυριαρχία της Αριστοτελικής σκέψης, δηλαδή του αρχαιοελληνικού ορθολογισμού και ατομισμού, όπως εκφράστηκαν από τον Σταγειρίτη, ενώ ο Κιριέφσκι βλέπει την ιδέα της ενότητας που διαπνέει την διδασκαλία του Εγέλου να πηγάζει από τον Αριστοτέλη, θεωρεί δηλαδή ότι η εγελιανή διαλεκτική και η αριστοτελική οντολογία εκπροσωπούν το ίδιο ιδανικό της ενότητας.

Ο Κιριέφσκι είναι πολύ γνωστός για την θεωρητική του διαμάχη με τον Χέρτσεν, (Alexander Herzen 1812-1870, τον επονομαζόμενο «πατέρα του ρωσικού σοσιαλισμού»). Αυτή η πάλη των ιδεών οξύνθηκε τη δεκαετία 1840-1850, και ήταν η πάλη μεταξύ των «δυτικίζοντων ή μοντερνιστών» και των «ρωσιζόντων ή παραδοσιακρατών». (Είναι μια διαπάλη που θυμίζει κάπως την βυζαντινή διαμάχη ενωτικών-ανθενωτικών, mutandis mutandis, αν θέλουμε να βρούμε μια αντιστοιχία με την ελληνική ιστορία) Ο Κιριέφσκι έστρεψε την αιχμή της κριτικής του στην αριστοτέλεια αναλυτική μέθοδο σκέψης, η οποία, κατά την γνώμη, δίχαζε την ψυχή και τον νου του ανθρώπου, διαιρούσε αδικαιολόγητα την ενότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, θεωρώντας την επιπλέον «μονόπλευρη» και «ρηχή». Σε αυτή τη διαμάχη οφείλουμε σήμερα και τα γραπτά του Κιριέφσκι, τα οποία ομολογουμένως δεν είναι πάρα πολλά. (Η πλήρης έκδοση των Απάντων του το 1911 περιλαμβάνει 2 τόμους με συνολικό όγκο έργου κοντά στις 600 σελίδες»

Η μικρή σε όγκο πνευματική παραγωγή του Ιβάν Βασίλιεβιτς αποδόθηκε από τους επικριτές του, κυρίως από τον Χέρτσεν, στην αναποφασιστικότητα και την αδράνεια που χαρακτηρίζει τον ρωσικό αριστοκρατικό τρόπο ζωής και ο οποίος σατιρίζεται εύγλωττα στο μυθιστόρημα του Ιβάν Γκόντσαρωβ «Ομπλόμωβ», (Обломов, ε.ε. 1859) Σε μια περίοδο που ξεκινά λίγο μετά από την επιστροφή του στη Μόσχα το 1832 και διαρκεί κάπου δέκα χρόνια, ο Κιριέφσκι χάνεται από τα πνευματικά δρώμενα της Ρωσίας, μέχρι την επαναστράτευσή του στο πλευρό του Χόμιακωφ κατά των δυτικιζόντων. Ο Κιριέφσκι είχε απογοητευθεί από την απαγόρευση του περιοδικού του «Ευρωπαίος», από την αυταρχική εξουσία του Τσάρου Νικόλαου του Πρώτου, το οποίο ίσα που πρόλαβε να δει δυο του φύλλα να κυκλοφορούν και πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι όλη η πνευματική πάλη στη Ρωσία το πρώτο μισό του 19^ου Αιώνα διεξάγεται υπό δυσχερείς συνθήκες λόγω του τσαρικού απολυταρχισμού. Σε αυτό το περιοδικό, πριν κλείσει, πρόλαβε ο Κιριέφσκι να δημοσιεύσει το άρθρο του με τίτλο «19^ος Αιώνας», η πρώτη ουσιαστική απόπειρά του για συστηματική κριτική στη δυτική φιλοσοφία και στο δυτικό σύστημα αξιών.

Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς διατηρούσε αλληλογραφία με τον Πούσκιν. Η νεανική του πνευματική παραγωγή συνίσταται στο πεδίο της κριτικής της λογοτεχνίας και του αισθητικού δοκιμίου, όπου φαίνεται ότι διακρίνεται ιδιαίτερα, καθώς η κριτική του με τίτλο «Παρατηρήσεις σχετικά με το Χαρακτήρα του Ήρωα στην Ποίηση του Πούσκιν», είναι η πρώτη σε βάθος κριτική αποτίμηση του «Ευγενίου Ονέγκιν», αυτού του πολύ σπουδαίου έργου της ρωσικής λογοτεχνίας.

Ο Κιριέφσκι νυμφεύθηκε το 1834 τη Ναταλία Πετρόβνα της οικογένειας των Αρμπενεβόι. Η σύζυγός του διακρινόταν για το μεγάλο αίσθημα πίστης και ευλάβειας στην Ορθόδοξη Εκκλησία και συνέστησε τον Κιριέφσκι στους Πατέρες της Όπτινα, και δη στον Γέροντα Μακάριο (1788-1860), ο οποίος ήταν ο πνευματικός της εξομολογητής από το 1838. Αυτή η γνωριμία ήταν μια πολύ ευτυχής σύμπτωση για τον εμπλουτισμό της ρωσικής λογοτεχνίας με τις μεταφράσεις των σπουδαίων Πατερικών Έργων από τα αρχαία ελληνικά (κατά κύριο λόγο) και τα λατινικά στα ρωσικά. Το 1845 ο Κιριέφσκι, διευθυντής έκδοσης του περιοδικού «Ο Μοσχοβίτης», ζήτησε τη συγγραφή του βίου του Αγίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ (1722-1794), μιας μεγάλης ασκητικής μορφής της Ρωσικής Εκκλησίας από τον Γέροντα Μακάριο. Ο Γέροντας Μακάριος είχε αντιγράψει με πολύ κόπο μεταφράσεις του Αγίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκυ, όσο βρισκόταν στο Μοναστήρι του Πλοσάνσκυ (κοντά στο Καζάν) Το 1846 ο Γέροντας Μακάριος επισκέφθηκε τον Κιριέφσκι στα κτήματα του αριστοκράτη, και η συζήτηση του μοναχού και του φιλοσόφου περιστράφηκε στο ζήτημα της έλλειψης πνευματικών βιβλίων τα οποία μπορούν να παρέχουν συμβουλές για τη χριστιανική ζωή, ήτοι θεωρητική αποτύπωση της χριστιανικής βιοθεωρίας. Η Ναταλία Πετρόβνα είχε στην κατοχή της διάφορα ασκητικά χειρόγραφα και ο Κιριέφσκι ρώτησε τον Γέροντα «Και τι εμποδίζει από το να προσφέρουμε αυτούς τους πνευματικούς θησαυρούς στον κόσμο;» Και με αυτό τον τρόπο, υπό την πνευματική καθοδήγηση του Μακαρίου ξεκίνησε η μεγάλη εκδοτική προσπάθεια της Όπτινα η οποία απέληξε στην έκδοση έργων μεγάλων Πατερικών Έργων (Ισαάκ Σύρου, Βαρσανούφιου, Συμεών Νέου Θεολόγου, Άγιου Νείλου του Σορ κ.α) Ο Κιριέφσκι επιμελήθηκε της μεταφράσεως 16 έργων. Στο μεταφραστικό έργο βοήθησε πολύ τότε και ο μετέπειτα στάρετς της Όπτινα, ο Άγιος Αμβρόσιος.

Ο Κιριέφσκι πέθανε σε ηλικία μόλις 50 ετών λόγω της τότε ενσκηψάσης επιδημίας χολέρας. Ήταν ο πρώτος μη κληρικός ο οποίος ενταφιάστηκε μέσα στο Μοναστήρι της Όπτινα. Λίγους μήνες αργότερα πέθανε και ο αδελφός του, Πέτρος, ο οποίος ενταφιάστηκε δίπλα του.

Όταν διάβασα για πρώτη φορά τη φράση αυτή του Κιριέφσκι, την οποία παρέθεσα στην πρώτη παράγραφο του κειμένου μου, δεν μπορώ να πω ότι δεν με ξένισε λίγο, όπως πιστεύω ότι θα ξένιζε κάθε άνθρωπο επηρεασμένο, αναπόφευκτα ίσως, από τον κυρίαρχο τρόπο σκέψης. Όταν όμως, μελετώντας, διαπίστωσα ότι η φράση αυτή ανήκει σε έναν συγκροτημένο νου, νοητικώς προικισμένο, με υψηλή αισθητική, σε έναν άνθρωπο μορφωμένο, ταξιδεμένο, πολιτικά και πνευματικά δραστήριο, με τον οποίο συνομιλούσε όλη η πνευματική ελίτ της Ρωσίας, κατάλαβα ότι δεν μπορούσα να μην πάρω σοβαρά τα λεγόμενά του. Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς είναι ένας συνεπής στις ιδέες του άνθρωπος και έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε την πνευματική  πορεία του από τον Σέλλινγκ στην Ορθόδοξη Πατρολογία. Περιέγραψα με συνοπτικό τρόπο την πνευματική του πορεία και τις κεντρικές ιδέες που ορίζουν το πνεύμα του Ιβάν Βασίλιεβιτς, και είναι εμφανές ότι η στροφή του προς την Ορθοδοξία είναι ομαλή, νομοτελειακή θα τολμούσα να πω. Η πνευματική πορεία ενός ανθρώπου είναι ο ασφαλής οδηγός για την κατανόηση και ερμηνεία των λόγων του, και σε κάθε περίπτωση ένα από τα δεδομένα που πρέπει να έχουμε στο νου προτού αποδεχτούμε ή απορρίψουμε τους λόγους αυτούς.